زانو ضربدری نوعی ناهنجاری در مفصل زانو است که باعث می‌شود زانوها به هم نزدیک و مچ پاها از هم فاصله بگیرند، به طوری که پاها به شکل ضربدر دیده می‌شوند. این مشکل به دلیل ضعف عضلات ران، اختلال در رشد استخوان ها یا عوامل ژنتیکی به وجود می‌آید. در کودکان، این وضعیت تا حدودی طبیعی است و اغلب با رشد بهبود می‌یابد، اما در صورت شدید بودن یا ادامه یافتن در بزرگسالی، به درد و مشکلات حرکتی منجر می‌شود. درمان این مشکل شامل تمرینات تقویتی، استفاده از بریس یا در موارد حاد، جراحی است.
نشانه های زانو ضربدری
زانو ضربدری با علائم و نشانه های مختلف در افراد بروز می‌کند. در ادامه برخی از این علائم و نشانه ها را بیان می‌کنیم.
- قرارگیری نامتعادل زانوها: زانوها به هم نزدیک می‌شوند و مچ پاها از هم فاصله می‌گیرند. این حالت به ویژه در زمان ایستادن مشهود است.
- درد و خستگی در زانوها و پاها: افراد مبتلا به دلیل فشار نامتوازن بر مفاصل زانو و عضلات اطراف آن احساس درد و خستگی می‌کنند.
- کاهش تعادل و ناتوانی در ایستادن طولانی مدت: زانو ضربدری باعث اختلال در تعادل بدن می‌شود، که این مشکل در پیاده روی طولانی یا ایستادن زیاد به‌وضوح حس می‌شود.
- سایش غیرطبیعی در کف کفش ها: به دلیل توزیع نادرست وزن، کف کفش ها در قسمت های خاصی، مانند لبه داخلی یا بیرونی، بیشتر ساییده می‌شوند.
- ایجاد اختلال در الگوی راه رفتن: راه رفتن با زانو ضربدری برخلاف زانوی پرانتزی کودکان معمولاً با انحراف پاها به سمت داخل و شکل غیرطبیعی همراه است.
- درد در لگن و کمر: فشار نامناسب بر زانوها به مرور زمان باعث انتقال فشار به لگن و ستون فقرات و در نتیجه ایجاد درد در این نواحی می‌شود.
- سختی در انجام برخی حرکات ورزشی: افراد مبتلا در انجام حرکات ورزشی خاص، مانند دویدن یا پریدن، احساس ناراحتی و محدودیت خواهند داشت.
دلایل ایجاد زانو ضربدری
- عوامل ژنتیکی و ارثی: در برخی افراد، زانو ضربدری به دلایل ژنتیکی و ساختار استخوانی که از والدین به ارث برده‌اند، ایجاد می‌شود.
- اختلالات رشدی: برخی اختلالات در رشد استخوان ها و غضروف ها، مانند راشیتیسم بیماری ناشی از کمبود ویتامین D موجب تغییر شکل زانوها و بروز زانو ضربدری می‌شود.
- نرمی استخوان ها : کمبود ویتامین D و کلسیم در دوران کودکی باعث نرمی استخوان ها می‌شود که در نتیجه آن، مفاصل زانو به شکل ضربدری در می‌آیند.
- چاقی و اضافه وزن: وزن اضافی بدن به زانوها فشار وارد کرده و در نتیجه باعث تغییر در تراز و جهت زانوها و بروز زانو ضربدری می‌شود.
- صدمات و آسیب های زانو: صدمات شدید به زانو، مانند شکستگی ها یا آسیب به بافت های نرم زانو، به تغییر در ساختار طبیعی زانو منجر شده و زانو ضربدری ایجاد می‌کند.
- اختلالات عصبی عضلانی: برخی بیماری های عصبی عضلانی که روی قدرت و عملکرد عضلات تاثیر می‌گذارند، مانند فلج مغزی یا دیستروفی عضلانی، تراز زانوها را تغییر می‌دهند.
- عادات غلط در کودکی: نشستن های طولانی مدت به شکل W یا استفاده از کفش های نامناسب در دوران رشد به تغییر شکل زانوها و بروز زانو ضربدری منجر می‌شود.
- ناتوانی در عضلات ران و ساق: ضعف در عضلات حمایت کننده زانو، به ویژه عضلات ران، به عدم توازن زانوها و در نتیجه بروز زانو ضربدری کمک می‌کند.
- آرتروز و التهاب مفاصل: در بزرگسالان، آرتروز زانو و التهاب مفاصل باعث فرسایش و تغییر شکل استخوان های زانو شده و به مرور زمان زانو ضربدری ایجاد می‌کند.
به طور کلی، این عوامل به تنهایی یا به صورت ترکیبی در ایجاد زانو ضربدری نقش دارند و بسته به شدت و علت آن، درمان متفاوتی نیاز دارند.
از کجا بفهمیم کودکمان زانوی ضربدری دارد؟
تشخیص زانو ضربدری در کودکان معمولاً با مشاهده و ارزیابی فیزیکی توسط پزشک متخصص انجام می‌شود. پزشک در ابتدا نحوه ایستادن و راه رفتن کودک را بررسی می‌کند؛ اگر زانوها به هم نزدیک و مچ پاها از هم فاصله داشته باشند، این نشانه ای از زانو ضربدری است. همچنین، پزشک از کودک می‌خواهد پاها را به هم بچسباند تا میزان فاصله مچ پاها را بسنجد. در مواردی که شدت زانو ضربدری زیاد باشد یا عوامل دیگری در بروز آن دخیل باشند، پزشک از عکس برداری با اشعه ایکس و آزمایش های دیگر استفاده می‌کند تا وضعیت استخوان ها و مفاصل به‌دقت بررسی شود.
عدم درمان زانو ضربدری چه عوارضی دارد؟
عدم درمان زانو ضربدری عوارض مختلفی در طولانی مدت ایجاد می‌کند. یکی از عوارض اصلی، افزایش درد و ناراحتی در زانوها است که به خستگی مزمن و کاهش توانایی کودک یا فرد بالغ در فعالیت های روزمره منجر می‌شود. همچنین، زانو ضربدری باعث توزیع نامتعادل وزن روی زانوها شده و در نتیجه احتمال ابتلا به آرتروز زودرس را افزایش می‌دهد. این ناهنجاری به ناحیه لگن و ستون فقرات نیز فشار اضافه وارد کرده و در نهایت موجب درد در کمر و لگن می‌شود. تغییر در الگوی راه رفتن و کاهش تعادل از دیگر عوارض است که خطر افتادن و آسیب را بیشتر می‌کند. در کودکان، اگر این مشکل به موقع درمان نشود، رشد طبیعی استخوان ها تحت تاثیر قرار می‌گیرد و منجر به تغییر شکل دائمی در پاها می‌شود.
روش های درمانی زانو ضربدری
درمان زانو ضربدری بسته به شدت مشکل و سن بیمار، شامل روش های مختلفی است. در کودکان، زانو ضربدری خفیف اغلب با رشد طبیعی بهبود می‌یابد و نیازی به درمان خاص ندارد. در موارد شدیدتر، تمرینات فیزیوتراپی برای تقویت عضلات اطراف زانو و بهبود تراز پاها توصیه می‌شود. استفاده از بریس و کفش های اصلاحی نیز به اصلاح تدریجی زانوها کمک می‌کند. در صورت عدم موفقیت روش های غیرجراحی و وجود درد شدید یا اختلالات حرکتی، جراحی به عنوان یک گزینه درمانی در نظر گرفته می‌شود.
جراحی زانو ضربدری معمولاً شامل روش جراحی استئوتومی است که در آن استخوان های ران یا ساق پا بریده و مجدداً تراز می‌شوند تا زاویه بین زانوها اصلاح شود. این جراحی در بزرگسالان یا نوجوانانی که رشد استخوان هایشان کامل شده است، رایج تر است. بعد از جراحی، بیمار نیاز به فیزیوتراپی دارد تا به تقویت عضلات و بازگشت به حرکت طبیعی کمک کند.